Thế kỷ của những chuyển dịch văn hóa

Đối với Việt Nam, Thế kỷ XX là thế kỷ của các biến động chính trị - xã hội. Để giành lại độc lập, dân tộc đã phải hao tổn quá nhiều xương máu và nước mắt. Những biến thiên ngoắt nghéo của lịch sử đã đẩy văn hóa dân tộc vào tình thế chỉ trong 1 thế kỷ, đã phải chịu ảnh hưởng của nhiều nguồn văn hóa khác nhau. Với văn hóa Trung Hoa là sự nối dài các quan hệ đã có từ quá khứ; với văn hóa Pháp, văn hóa Nhật Bản (dù chỉ với vài 3 năm trước 1945) và văn hóa Mỹ, nhiều khi là sự áp đặt; với văn hóa Nga, lại như tiếp thu khá chủ động. Dù sao thì, ảnh hưởng đó cũng góp phần làm văn hóa Việt Nam phong phú hơn. Như với văn hóa Nga: Một thời người Việt Nam không chỉ say mê với nồi áp suất, "phích" đá, đài Rigonda, áo "bay", xe máy minxk, tủ lạnh Saratov... mà cả Thép đã tôi thế đấy (N.A.Ostrovsky) trở thành sách gối đầu giường với Pavel Corsaghin là thần tượng; rồi giai điệu của Đôi bờ, Chiều hải cảng, Cachiusa, Tuổi thanh niên sôi nổi.... đã là bộ phận cấu thành nên đời sống thẩm mỹ của mấy thế hệ.

Từ ngày mở rộng quan hệ kinh tế và văn hóa với thế giới, văn hóa - văn minh phương Tây tiếp tục tràn vào Việt Nam, quá trình Âu hóa tái xuất hiện với 1 tần suất cao trong sinh hoạt xã hội. Thực tế cho thấy, trong giai đoạn trước, quá trình Âu hóa dẫu mạnh mẽ nhưng vẫn không thể thay thế tất thảy các quan niệm, hành vi ứng xử, cũng như mọi thói quen, nề nếp văn hóa... Tình trạng lưỡng phân kéo dài trong nhiều thập kỷ, chưa lúc nào Âu hóa tỏ ra lấn lướt. Quãng những năm 60 của thế kỷ XX, trong nhiều gia đình Việt Nam ở miền Bắc, đa số các bậc phụ huynh vẫn không vừa lòng với các cô con gái có mái tóc phi-dê (frise'), hay đi chơi quá giờ quy định của gia đình mà không xin phép. Cũng như thời mà các "ông Tây An Nam" vẫn bị xem như hình ảnh lố lăng. Tức là sau hơn nửa thế kỷ tiếp xúc với văn minh phương Tây, về cơ bản người Việt vẫn bảo lưu rất nhiều giá trị văn hóa vật chất - tinh thần truyền thống. Các thế hệ sinh trong những năm 30, 40, thậm chí trong những năm 50 của thế kỷ trước vẫn lưu trữ khá nhiều giá trị này. Đến hôm nay, mọi việc dường như đã khác. Ở đô thị, vốn liếng thời gian rỗi ít ỏi và cả sự "đua theo" 1 vài kiểu lối thời thượng đã lôi kéo nhiều người đến với siêu thị, nơi những người mẹ trẻ có thể mua thức ăn sẵn cho cả tuần, để cho cha mẹ già chỉ còn việc lên gác xuống nhà, xem TV hay rủ nhau đi tập thể dục dưỡng sinh. Trong mâm cúng gia tiên ngày Tết ở nhiều gia đình, đã thấy có ngô ngọt xào, thịt hun khói , jambon và xúc xích Đức - những món ăn mà mấy chục năm trước vẫn chưa thể len lỏi vào mâm cơm của người Việt. Nên không có gì ngạc nhiên nếu thấy trong bữa tiệc của gia đình nào đó lại được tổ chức mô phỏng theo thực đơn của nhà hàng , bắt đầu bằng súp gà và kết thúc bằng bánh mỳ phết bơ. Rồi những bộ đồ Jean "cả cây", mini jube tối màu, cravatte in dòng chữ made in France... cùng sự hiện diện của những chai XO, Johnnie Walker và Re'my Martin trên bàn thờ các cụ.. thật sự đã và đang tiềm ẩn các khả năng biến khăn xếp, áo dài, nón Huế... thành trang phục của dịp lễ lạt hay giới thiệu bản sắc; và biến những chai "cuốc lủi" nút lá chuối khô thành thú vui của các cuộc nhậu bình dân và của người hoài cổ...

Như mọi chuyển dịch của xã hội lúc giao thời, 1 bức tranh văn hóa đa sắc, đa diện đang phát lộ ở nhiều khía cạnh phong phú, sinh động, song không kém phần phức tạp. Thưc trạng này có thể đưa tới 1 cái nhìn bi quan nếu chỉ dựa trên các giá trị văn hóa cổ truyền. Đồng thời, lại có thể đưa tới cái nhìn lạnh lùng nếu lấy các tiêu chí văn minh - hiện đại để định tính, mà thiếu vắng điểm tựa truyền thống. Cho nên, cần nhìn vào đó 1 cách trực tiếp, để nhận ra sự đổi thay, bởi tình thế xã hội đã khác trước.

(còn nữa)

Cuối thế kỷ XX, mọi việc xảy ra với văn hóa Việt Nam quá nhanh và chuyển dịch văn hóa diễn ra quá gấp gáp. Ngoảnh đi ngoảnh lại đa số lớp trung niên chưa hiểu Internet là gì thì lớp con cháu đã kịp chat qua Internet để kết bạn với 1 John, 1 Smith nào đó ở phía trời Tây. Rồi nhiều người đã chấp nhận, dù thấy chướng mắt , về sự hiện diện hàng ngày không chỉ trên đường phố mà ngay trong nhà mình các mái tóc nhuộm xanh đỏ tua tủa như lông nhím vì xịt keo bọt hoặc những cái áo kéo trước thì hở sau, kéo trên thì hở dưới. Rồi đám trẻ bắt đầu không quan tâm tới khái niệm “mất dông” vốn rất chặt chẽ trong quá khứ, chúng đi chơi giao thừa tới 4 – 5 giờ sáng. Và nếu về nhà mà cha mẹ chúng chưa mở cửa thì chúng đi chơi tiếp, và bữa sáng đầu tiên của năm mới là bát bún riêu đắt vài lần giá ngày thường. Rồi chúng hồ hởi đón đợi ngày Valentine để tặng nhau 1 bông hoa hồng đỏ - món quà nhiều người do không nắm bắt được thông điệp tình yêu của nó nên vẫn vác đại lên sân khấu để tặng cho thần tượng của mình. Rồi mỗi khi có thời gian rảnh rỗi là chúng rủ nhau đi phượt, mò mẫm đến những nơi đèo heo hút gió mà sau đó nghe kể lại, khối bậc cha mẹ phải tròn mắt vì kinh ngạc. Rồi chúng rủ nhau đến các cửa hàng Pizza đánh chén 1 cách thoải mái, nhất là hôm nào người ta khuyến mãi theo lối mua 1 tặng 1. Một cách tự nhiên, hầu như mọi người đã chấp nhận lời chúc mừng năm mới qua Telephone, qua SMS, qua email mà không cảm thấy việc làm đó có điều gì thất thố, hay thiếu ton trọng…. Nghĩa là các chuyển dịch văn hóa mới đã và đang bắt đầu, phần nào được thừa nhận như là kiểu loại chuẩn mực, hành vi được coi là phù hợp với tiết tấu, nhịp điệu, quan niệm thẩm mỹ, khuôn mẫu ứng xử của lối sống đương đại.

Hơn nửa thế kỷ trước, khi ở 1 số đô thị xảy ra hiện tượng tiếp nhận – biến đổi văn hóa (hay tiếp biến văn hóa) sau 1 thời gia quan hệ với văn minh phương Tây, người Việt ở nông thôn vẫn nhìn về đô thị như nhìn về “ 1 thế giới khác mình”. Như chị em cô bé Liên trong truyện ngắn “ 2 đứa trẻ” của Thạch Lam, họ nhìn về phía Hà Nội “không rõ rệt cái gì, chỉ là 1 vùng sáng rực và lấp lánh” nên hiếm mới có người dám gia nhập vào thế giới đó. Mấy thập kỷ trước, do điều kiện kinh tế và cả do e ngại, văn minh đô thị rất khó xâm nhập vào “ cái biển làng xã” mênh mông vốn bảo lưu khá chặt chẽ các tập quán văn hóa cổ truyền. Ngày nay, tình hình đã khác trước, văn minh đô thị có điều kiện tỏa rộng ảnh hưởng. Còn từ góc độ của xã hội học, người nông dân Việt Nam đã có sự chuyển dịch vai trò xã hội. Họ được mở rộng tầm nhìn , được đánh thức khát vọng và tự phát tiếp nhận, chuyển tải 1 số nội dung văn hóa - văn minh từ đô thị mà họ có điều kiện và họ biết mình có quyền gia nhập, biến chúng thành tài sản của mình. Tuy nhiên, chính sự tự phát ấy đã làm cho đời sống văn hóa - văn minh tại 1 số vùng nông thôn Việt Nam rơi vào tình trạng hỗn tạp. Ở đó, các giá trị văn minh thường được chọn lựa qua xe máy Wave, đầu VCD, Quạt MD …. Mang nhãn hiệu Made in China. Và sau lũy tre làng, các ngôi nhà cao tầng mọc lên san sát, ngất nghểu cần angten, cùng ngang dọc những bức tường cắm mảnh chai bia tàu nham nhở, làm cho giậu mùng tơi và hàng râm bụt chỉ còn trong ký ức những người già. Đường làng lát beton trăng lóa mắt, 2 bên đường là hệ thống cống rãnh được quản lý theo kiểu “cha chung không ai khóc”, nên có màu – mùi tương tự sông Tô Lịch, sông Kim Ngưu giữa lòng Hà Nội. Cưỡi trên xe máy phóng vèo vèo và phun khói mù mịt vào ngõ ngách, ngày nay cánh trai làng không còn lo về chuyện “công tử nhất bộ”. Họ được học hành, được đi đây đi đó và sau mỗi chuyến mưu sinh, họ mang về làng điều hay thì ít, thói hư tật xấu thì nhiều. Nên, nếu thấy cảnh trai làng túm 5 tụm 3 rượu chè, cờ bạc, thậm chí nếu đọc mẩu tin ngắn:” các đối tượng này ngày làm ruộng, đêm tối đèo nhau bằng xe máy lên nhà Tùng Anh. Mạnh mua dùi cui, Tuyên và Tùng Anh sắm dao, thế là chúng thành 1 nhóm cướp nguy hiểm, hoành hành trên địa bàn tp Thái Bình và các huyện Vũ Thư, Đông Hưng, Quỳnh Phụ” cũng không còn thấy đó là sự lạ, Sự phình ra của rất nhiều đô thị, đất đai canh tác bị thu hẹp, nắng mưa ngày càng thất thường, công việc nhà nông vất vả, khó nhanh chóng đưa tới sự giàu có, lại sớm tiêu nhiễm lối sống hưởng thụ, một số thanh niên đang tự tha hóa, đang tự biến mình thành bộ phận “khác lạ” của nông thôn Việt Nam. Đó là chưa nói có người còn níu kéo nhiều lề thói tiểu nông tư hữu mà biểu hiện rõ nhất là thói ích kỷ theo kiểu “trống làng nào làng ấy đánh, thánh làng nào làng ấy thờ” và hiện tượng “phong tỏa gái làng”…. Còn 1 sự thật đáng lưu tâm nữa là tình trạng phụ nữ nông thôn ra thành phố làm người giúp việc. Lao động chân chính ấy đã và đang trở thành “món hàng” để trục lợi của những người môi giới, và đã có 1 số phụ nữ nông thôn dường như muốn khẳng định vị thế xã hội của mình, vì muốn nhanh chóng đổi đời mà đã thực hiện 1 số hành vi khó có thể chấp nhận được. Cho nên, chỉ cần vào google gõ dòng chữ “osin giết nhà chủ” là có thể tiếp xúc với hàng trăm nghìn kết quả, qua các thông tin như: 18 năm tù cho osin giết chủ nhà cướp tài sản, Tử hình osin giết chủ nhà man rợ, Vụ osin cắt cổ chủ nhà…..
Nhìn trên toàn cảnh, sự tăng trưởng về mức sống và cái mới về văn minh dường như chỉ đem lại 1 số chuyển dịch về hình thức – với dáng vẻ bên ngoài khác nhau trong đời sống xã hội – văn hóa Việt Nam ở cả vùng đô thị lẫn vùng nông thôn. Còn vể thực chất, các chuyển dịch ấy vẫn chưa đủ khả năng làm biến đổi 1 cách cơ bản các thói quen, tập quán ổn định đã lâu đời. Từ tiếp nhận – biến đổi văn hóa đến chuyển dịch, rồi phát triển văn hóa, là 1 quá trình rất lâu dài. Cũng tức là chuyển dịch văn hóa luôn chuyển tải 1 ý nghĩa nhất định, trong thời gian nhất định. Bởi đó là quá trình chọn lọc, tích lũy để từng bước hình thành nên bảng giá trị vật chất – tinh thần mới được xã hội thừa nhận, tạo tiền đề cho văn hóa phát triển. Tuy nhiên, nếu chuyển dịch diễn ra trong sự mờ - nhòe kéo dài, lại không được hướng dẫn bởi ý thức tự giác thì hiển nhiên sự phát triển văn hóa sẽ gặp không ít khó khăn. Cho nên, từ hoàn cảnh của nó, có thể đặt câu hỏi: Phải chăng chuyển dịch văn hóa đương thời đang phát lộ điều chúng ta không mong mỏi rằng, đây mới chỉ là chuyển dịch văn hóa tự phát?